İlk Müslüman Türk Devletlerinde Kültür ve Medeniyet

Devlet Teşkilatı

• Karahanlılarda hükümdar Hakan veya Han unvanlarını kullanmıştır.
• Devlet hanedanın ortak malı sayılmıştır.
• Tolunoğulları ve İhşitler’de bakanlık (naiplik) sistemi kullanılmıştır.
• Tolunoğullarında vezirlik makamı kullanılmıştır.
• Hatunlar; Tolunoğulları ve İhşitler’de yönetimde etkili olmuşlardır.
• Gaznelilerden itibaren Türklerde, “Sultan” unvanı kullanılmaya başlanmıştır.
• Orta Asya’da var olan “Kut” anlayışı, İslamiyet’in kabulü sonrası halifeden fetva alma şekline dönmüştür.
• Hazinedar, sarayın mali işlerini yönetmiştir.
• Silahdar, silah imalathanesini yönetmek ve padişaha ait silahlara bakmakla yükümlü olmuştur.
• Hacip; halk ile hakan arasındaki görüşmeleri düzenleyen kişidir.

Divan Türleri

• Divan-ı Ala; Devlet işlerinin görüşüldüğü kuruldur.
• Divan-ı Arz; Hassa askerlerinin maaşlarının, teçhizatlarının ve kayıtlarının görüşüldüğü divandır.
• Divan-ı Berid; Posta işlerinin görüşüldüğü divandır.
• Divan-ı Tuğra; Hükümdarın ve devletin, iç ve dış yazışmalarının yürütüldüğü divandır. Divan-ı Tuğra’da; damgacı, bitigci gibi memurlar yer alırdı. Yazışmaları hazırlayan kişi ise tuğrai olarak adlandırılırdı.
• Divan-ı Adalet; Adalet işlerinin görüşüldüğü divandır.
• Divan-ı İşraf; Devletin adli ve idari işlerinin denetlendiği divandır. Denetleme yapan müfettişe müşrifi memalik denmiştir.  Yargı işlerine ilk zamanlar yargucu bakarkeni daha sonra yerlerini kadı’ya bırakmışlardır.
• Divan-ı İstifa; Mali işlerin görüşüldüğü divandır. Başında müstevfi (hazinedar) bulunmuştur.
• Niyabet-i Saltanat; Hükümdarın tahtta olmadığı zaman devlet işlerinin yürütüldüğü kuruldur.

Ordu

• Türkiye Selçuklularında orduyu aşağıdaki gruplar oluşturmaktadır;

1. Hassa (Gulam) Askerleri: Özel olarak yetiştirilen köle ya da kutsal çocuklardan oluşur.
2. İkta (Dirlik) Askerleri: İkta sahiplerinin yetiştirdiği askerlerdir ve tamamen Türklerden oluşur.
3. Türkmen Kuvvetleri: Türkmenlerin oluşturduğu bu bu kuvvetler uç bölgelerde daima hazır olarak bulunmaktadırlar.
4. Bağlı Devletlerin Kuvvetleri ve Ücretli Askerler: Savaşlarda ve gereken zamanlarda asker vermişlerdir. Ayrıca Selçuklular komşu devletlerden ücretli asker de almışlardır.

• Türkiye Selçuklularında ordu komutanına Emirül Ümera, donanma komutanına Reisül-Bahr veya Meliküs-Sevahil denmiştir.
• Karahanlı ordusunda saray muhafızları, hassa ordusu, eyaletlerin ve bağlı Türk boylarının gönderdiği kuvvetler bulunmaktaydı.

Hukuk

• Mezalim Divanı:Üst düzey itiraz mahkemeleridir. Önemli kabul edilen ve kadılar tarafından çözülemeyen davalara bakan kurumdur.
• Kurumun başkanlığını genellikle Padişah üstlenmiştir.
• Tolunoğulları ve İhşitler zamanında hukuk işlerine Kadıleşker tarafından atanan kadılar bakmıştır.
• Hukuk; Örfi ve Şer’i olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

   1) Şer’i Hukuk:

• İslamiyet’e uygun kuralların oluşturduğu hukuk sistemidir.
• Şer’i davalar ile kadılar ilgilenmişlerdir. Bunların başkanlarına Kadü’l Kudat denir.
• Miras, evlenme, boşanma gibi meseleler şer’i mahkemelerde görüşülürdü.

2) Örfi Hukuk

• Padişah fermanlarıyla oluşan hükümlerdir.
• Temelini törelerden alır. Ülke güvenliğini bozanlar ve kanunlara karşı gelenler örfi mahkemelerde yargılanmıştır.
• Örfi davalara Emir-i Dad bakmıştır.

Toprak Sistemi

• Devlet malı olan Miri Topraklar dörde ayrılmıştır: Has, İkta, Mülk ve Vakıf arazileri.
• Tarım arazisi ve otlak gibi gelir getirecek geniş topraklar hanedanın yani devletin mülkü

1) Has Arazi: 

• Hanedana ait topraklardır.
• Gelirleri doğrudan hazineye aktarılır.
• Bu toprak gelirleri ile padişah ve ailesinin ihtiyaçları karşılanır.

2) İkta Arazi:

• Üst düzey yönetici ve ordu komutanlarına devlete yaptıkları üstün hizmetler karşılığında verilen topraklardı.
• Toprakların mülkiyeti devlettedir. (Feodaliteyi engeller)
• İkta arazi sahipleri devletten maaş almazlardı. Bu toprakların gelirleri ile geçimlerini sağlarlardı.
• Topraklardan elde edilen gelir ile Atlı Askerler de yetiştirilirdi.
• Aynı görevi oğlu üstlenmesi koşulu ile İkta arazi oğula devredilirdi.

3) Mülk Arazi:

• Devlet adamlarına başarıları karşılığı verilen topraklardır.
• Toprağın mülkiyeti ve toprağı satma, devretme, vakfetme gibi her türlü tasarrufu sahibine aitti.

4) Vakıf Arazi

• Miri ve mülk arazilerden gelirleri ilmi ya da sosyal kuruluşlara verilen topraklardı.

Sosyal ve Ekonomik Yaşam

•  Orta Asya’daki yaşam biçiminden büyük farklılıklar gözlenmemiştir.
• Ticaret önemli bir yer tutmuştur.
• Esnaf ve zanaatkarların bir araya gelmesiyle ticari kuruluşlar kurulmuştur.
• Selçuklularda bu kuruluşlara “Ahilik”, Osmanlılarda ise “Lonca” adı verilmiştir.

Dil ve Edebiyat

Türk – İslam Devletlerinde genelde edebiyat dili Farsça, bilim dili Arapça, halkın kullandığı dil ise Türkçe olmuştur.

Kutadgu Bilig: Mutluluk veren bilgi anlamına gelir. Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır. İçeriği siyasetname özelliği taşır ve devlet adamlarına öğütler verir.

Divan’ı Lügat’it-Türk: Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.İlk Türkçe yazılan ansiklopedik sözlük niteliğindedir. Arapça yazılmıştır.

Tarih-i Yemin: Utbi tarafından yazılmıştır. Utbi tarafından Gazneli Mahmud’a sunulmuştur ve Mahmut dönemi olayları anlatılmıştır.

Divan-ı Hikmet: Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Ahlaki öğütler içerir. Türk Tasavvuf Edebiyatı’nın ilk örneği sayılmaktadır.

Atabet’ül Hakayık: Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Gerçeklerin Eşiği anlamındaki eser Uygurca yazılmış olup ahlaki öğütler içermektedir.

Asar-ı Bakiye: Birûni tarafından Arapça yazılmıştır. Asyalı milletler hakkında bilgi verir. Asyalı milletlerin kullandıkları takvimleri, hukuk sistemlerini, dinlerini, matematiksel, astronomik ve tarihsel bilgilerini içermektedir.

Şehname: Firdevsi tarafından yazılmıştır. Şehname’de Alp Er Tunga, Afrasiyab olarak geçer. İran tarihini anlatan bir eserdir.  Şehname’ye göre Afrasiyab; İran – Turan savaşları sırasında Zaloğlu Rüstem ile giriştiği mücadele sırasında pusuya düşürülüp öldürülmüştür.

Bilim ve Sanat

• İslamiyet’in kabulü ile bilime verilen önem artmıştır.
• Tıp, astronomi, matematik, kimya, tarih, coğrafya gibi bilimler medreselerde İslami bilimler ile birlikte okutulmuştur.
• Semerkant, Buhara, Kaşgar ve Nişabur önemli bilim merkezlerinden olmuştur.
• Selçuklular zamanında ilk medrese Nişabur’da açılmıştır. Alparslan zamanında da vezir Nizm’ül-Mülk tarafından Nizamiye Medresesi açılmıştır.
• Semerkant’ta yatılı medrese ve burslu öğrenci sistemi başlamıştır. (Tabgaç Buğra Han – Karahanlı Hükümdarı)
• Pozitif bilimler Farabi ile başlamıştır.
• Melikşah takvimi Selçuklular tarafından hazırlanmıştır.
• Eyyubiler döneminde kanallar, köprüler ve medreseler inşa edilmiştir.
• Tolunoğulları döneminde Mısır’da hastane, su kemeri ve cami yaptırılmıştır.
• Kubbe ve kümbet, Gazneliler zamanında mimari eserlerde ilk defa kullanılmıştır.
• Mimari eserlerin süslenmesinde genellikle çini ve hat sanatları tercih edilmiştir.
• Tezhip, minyatür, cilt, halı ve kilim dokumacılığı Türk kültüründe önemli yer edinmiştir.