İslamiyet Öncesi Türklerde Kültür ve Medeniyet

Devlet Yapısı

• Hükümdarlık, kan yoluyla tanrıdan geldiği varsayılan, insanlığı yönetme yetkisi olarak hanedan üyelerine verilmiştir.
• Tanrı tarafından verildiğine inanılan yönetme yetkisine Kut denir.
• Kut, veliahtlar arasında taht kavgalarına neden olmuştur.
• Taht kavgaları da, Türk devletlerinin zayıflamasına, parçalanmasına ve yıkılmasına neden olmuştur.
• Halkın yönetilmesinde ve yargılanmasında “Töre” adı verilen gelenekler etkiliydi.
• Hükümdarlara; Hakan, Han, Kağan, Şad, Yabgu, Noyan, Bagatır, Tanhu, Şanyü, İlteber gibi isimler verilirdi.
• Askeri ve idari alanlarda yüksek kademedeki görevlilere üge, yağmuş, tarkan, tudun, apabayla v.b. isimler verilmiştir.

Hükümdarlık Alametleri

• Hatunlar da hükümdarların yanında söz sahibi olmuşlardır.
• Veliahtlar küçük olduklarında devlet yönetimine amcaların geçmesi de uygun görülmüştü.

Devlet Yönetimi

• Toplum alt birimlerden oluşmuştur. (aile(oguş), oba, oymak, boy, budun vs)
• Boylar Boy Beyleri tarafından idare edilirlerdi.

• Boy birliğine budun denmiştir. Budun’un başında boy ya da kağan bulunurdu.

• Siyasi teşkilatın en üst yapısı devlettir. Devlet, “il” ya da “el” olarak belirtilmiştir.
• Kut kan yoluyla babadan oğula geçtiği için devlet hükümdar ailesinin ortak malı sayılmıştır.

• Devlet hükümdar ailesinin ortak malı sayıldığı için taht kavgaları yaşanmıştır.

• Hükümdarın oturduğu başkente ordu denmiştir. Genellikle ülkenin doğusu hükümdarın bulunduğu bölgeyi temsil etmiştir.
• Siyasi, sosyal, ekonomik ve askeri kararların tartışılıp karara bağlandığı meclise “Toy” ya da “Kurultay” adı verilmiştir.

• Toy’a katılma hakkına sahip olanlara “Toygun” denmiştir.

• Devlet yönetiminde yer alan danışma kuruluna “Kengeş Meclisi” denmiştir.

Devlet Görevlileri

 Sosyal Yapı

• Türkler atlı-göçebe bir toplumdur. (Bozkır kültürü)

• Türk yaşayışı, düşünce tarzı, inançlar, dünya görüşü, örf ve adetler atlı-göçebe bozkır kültürünün etkisiyle oluşmuştur.

• Aile ataerkildir.
• Tek eşlilik vardır.
• Uygurlar ile yerleşik hayata geçilmiştir.
• Göçebe yaşamda geçim kaynağı hayvancılıktır.
• Yerleşik hayatta geçim kaynağı tarımdır.
• Göktürkler döneminde İpek Yolu sayesinde ticaret önem kazandı.
• Sosyal devlet anlayışı hakimdir.

• Orhun abidelerinde geçen açların doyurulması, çıplakların giydirilmesi, fakir milletin zenginleşmesi gibi ifadeler Sosyal Devletin varlığını gösterir.

Ordu

• İlk düzenli ordu Mete Han zamanında. (Onluk sistem)

• Onluk sistem orduda onbaşından başlarken üst rütbedeki tüm orduyu belirli bir kumanda zincirine bağlamayı sağlamıştır.

• Tümen adı verilen birlik 10.000 kişiden oluşmaktadır. (Tümenbaşı, binbaşı, yüzbaşı, onbaşı)
• Çin’in askeri gücü Türklerden örnek alınarak dizayn edilmiştir.
• Slavlar, Moğollar ve Romalılar da, askeri alanda Türklerden etkilenmişlerdir.
• Savaş silahı olarak süngü, mızrak, kalkan, kangı, kılıç, yay ve ok kullanılmıştır.

Din

• En eski Türk inancı Totemizm’dir. (Doğa güçlerinin varlığına inanılmıştır. Dağ, kaya, ırmak, su, orman, güneş, ay vb. kutsal sayılmıştır.)
• Şamanizm’de din adamlarına “Şam, Kam, Baksı” denmiştir.
• Cenaze törenlerine yuğ, mezarlara da kurgan adı verilmiştir.
• Ölümden sonra yaşam ve kurban kesme gibi inanışlar Türklerde var olan inançlardı.
• Çinlilerle olan etkileşimden dolayı Budizm’i benimseyen Türkler de olmuştur.
• Bögü Kağan (Uygurlar) döneminde Maniheizm ve Budizm benimsenmiştir.
• Batıya göç eden Türkler arasında Hristiyanlık ve Museviliği kabul edenler olmuştur.
• Ölümden sonra hayat olduğuna inanıldığı için ölen kişi bütün serveti ve atıyla gömülmüştür.
• Ölen kişilerin mezarlarının başına, öldürdükleri kişi sayısını belirten ve balbal adı verilen mezar taşları dikilmiştir.

Hukuk

• Türklerde yazılı hukuk kurallarına uzun süre rastlanmamıştır.
• Yazısız hukuk kurallarına töre adı verilmiştir.
• Törenin kaynağı: Halk, Toy ve Hakan olmuştur.
• Hukuk ilk defa Uygurlar tarafından yazılı hale getirilmiştir.

• Uygurlar dönemindeki yazılı hukuk genellikle sosyal ve ekonomik hayatı etkileyen unsurlar üzerine olmuştur.

Ekonomik Yaşam

• Bozkır yaşamında ekonominin temeli hayvancılığa dayanmıştır
• Hunlar döneminde tarım, balıkçılık, ticaret gibi alanlarda da ekonomik faaliyetler yaşanmıştır.
• Asya Hunları, Göktürkler ve Uygurlar Çinlilerle; Avrupa Hunlar, Avarlar, Hazarlar ise Araplarla ve Bizanslarla ticari ilişki kurmuşlardır.
• İpek Yolu’nun geçiş noktaları uzun yıllar Türklerle Çinliler arasında mücadeleye sebep olmuştur.
• Tarıma yönelen ilk toplum Uygurlar olmuştur.
• Dericilik, demircilik ve dokumacılık alanlarında da ilerleme gösterilmiştir.
• Konut, hayvan ve topraktan olmak üzere 3 çeşit vergi toplanmıştır.
• İlk başta üzerinde resmi damga bulunan ipekler para olarak kullanılmıştır.
• İlk madeni parayı ise Göktürkler bastırarak kullanmışlardır.
• Madeni para örnekleri Türklerin canlı bir ticari hayatı olduklarını gösterir.

Sanat

• Yaşam tarzı göçebe olduğu için sanat eserleri de çoğunlukla taşınabilir olmuştur.
• Deri, ahşap, metal ve taş işçiliğine dayalı eserler görülmüştür.
• Bozkır hayatından kaynaklı olarak sanat, hayvan üslubu şeklinde gerçekleşmiştir.
• Renkli taş ve gümüş kakmacılığı, altın işlemeciliği, halı-kilim dokumacılığı alanında ilerlemişlerdir.
• Kopuz en önemli müzik aleti olarak öne çıkmıştır.
• Askeri alanda ve hastalıkların iyileşmesinde kopuz kullanılmıştır.
• Heykel olarak Göktürkler ve İskitler dönemindeki balbal örnek gösterilebilir.

Yazı ve Edebiyat

• Yerleşik hayat oturmadığı için yazı geç tarihlerde kullanılmaya başlanmıştır.
• Türklerin ilk alfabesi 38 harften oluşan Göktürk veya Orhon alfabesi olmuştur.
• Orhun kitabeleri bu alfabe ile yazılmıştır.
• Uygurlar ve Moğollar 14 harften oluşan Uygur Alfabesini kullanmışlardır.
• Türklerin en büyük destanı Oğuz-Kağan Destanı’dır.
• Kırgızlara ait Manas Destanı, İskitler’e ait Alp-Er Tunga Destanları bulunmaktadır.
• Uygurlarda minyatür ve fresk denen duvar resmi gelişme göstermiştir.

Yenisey Yazıtları

Kırgız Türklerinin mezar taşlarına yazdıkları yazılardır.
Kitabelerde;

• Çin’in Türk Devleti’ni yıkma politikaları,
• Devlet kurmanın zorlukları,
• Türklerin tutsaklık yılları,
• Türklerin devlet anlayışı ve vatan sevgisinden bahsedilmiştir.

Karabalsagun Yazıtları

Uygurlara aittir, Mani dininden bahsedilmektedir.

Orhun Yazıtları

• Türk dili ve edebiyatı’nın ilk yazılı örneğidir.
• Yoluğ Tigin tarafından; Bilge Kağan, Kül-Tigün ve Tonyukuk adına diktirilmiştir.
• Türk Milleti adının geçtiği ilk belgedir.
• Yazıtta devlet adamları ile halkın sorumluluklarından bahseder. Devlet adamlarının halka hesap verdiği bir belgedir.
• Kitabenin bir yüzü Çince, diğer yüzü Türkçe’dir.
• Danimarkalı bilim adamı Wilhelm Thomden tarafından çözümlenmiştir.

Sagu: Ölen kişinin ardından yapılan ağıt şiiridir.

Sav: Atasözleridir.

Koşuk:Aşk, yiğitlik, doğa gibi konularda işlenen şiirlerdir.